Bác Ba Phi - nghệ nhân nói dóc nổi tiếng miền Tây

[size=6]Ông gắn liền với những mẩu chuyện cười đơn sơ, mộc mạc của đồng bưng, sản vật rừng U Minh.[/size]
Qua khỏi trung tâm xã Khánh Hải, huyện Đầm Dơi (Cà Mau) gần 5 km, cuối con đường nhựa ở ấp Lung Tràm là nơi cố nghệ nhân dân gian Nguyễn Long Phi (bác Ba Phi) sinh sống đến cuối đời. Dân miền Tây không xa lạ với bác Ba Phi bởi ông là nhân vật trong văn học dân gian gắn liền với những mẩu chuyện cười đơn sơ, mộc mạc gắn với đồng bưng, sản vật rừng U Minh.

Căn nhà vách tôn nền đất này là nơi thờ nghệ nhân Ba Phi nhưng thường xuyên đóng cửa. Ảnh: Lin Ca

Tại hội thảo quốc tế về chuyện cười dân gian Ba Phi được Bộ Văn hóa - Thông tin tổ chức 10 năm trước, các nhà nghiên cứu đều cho rằng giá trị nghệ thuật của truyện cười Ba Phi mang đậm phong vị của làng quê Nam Bộ. Tiếng cười sảng khoái vui tươi, gắn chặt với đồng ruộng, chim thú, cây rừng; không châm chọc, đả kích các tầng lớp thống trị, nhưng giá trị nghệ thuật cao.
Cụ thể như chuyện rắn tát đìa bắt cá, chọi đá làm máy bay rơi, leo cây ớt té gãy chân, le le tập thể dục, cọp vào nhà ăn gia súc nên chủ nghĩ kế bắt chúa sơn lâm xay lúa, tàu rùa chạy nhanh như tàu máy, rắn hổ mây tát nước khô cả đìa cá, lúa nở dưới nước, nếp dẻo đến mức treo được con chó trên xiên nhà, chim chóc bay rần rần che mát cả góc trời, cá rô ăn xoài nhiều nên nấu canh chua không cần dầm me hay chuột vừa chắp tay sau đít vừa hứng lúa… Chuyện kể của bác Ba Phi về sản vật ở Lung Tràm hay vùng rừng U Minh cái gì cũng to lớn, vĩ đại.


Cha mẹ ông Phi ở Đồng Tháp Mười, bỏ xứ xuống vùng cực Nam Tổ quốc mưu sinh vào những năm 1880. Năm 1884, Nguyễn Long Phi sinh ra tại Rạch Mũi của huyện Cái Nước (Cà Mau). Mồ côi cha năm 15 tuổi, ông gánh vác mọi chuyện trong gia đình vì là con cả trong gia đình 5 anh em. Ở tuổi “bẻ gãy sừng trâu”, Phi cao lớn, có sức mạnh hơn trai tráng trong vùng. Khi ấy gia đình cơ cực, ngày đi khẩn hoang tìm miếng cơm manh áo nhưng đêm đến ông tham gia đờn ca vui vẻ với hàng xóm, được mọi người quý mến bởi tính tình vui vẻ, khẳng khái và hay kể chuyện làm lôi cuốn người nghe.

Di ảnh bác Ba Phi và đường vào khu mộ của ông. Ảnh: Lin Ca

Thấy Phi khỏe mạnh, thật thà nên Hương quản Tế giàu nhất vùng nhận vào làm công rồi gả ái nữ Trần Thị Lữ kém ông 6 tuổi. Tá điền gọi bà là Ba Lữ nên từ đó về sau mọi người gọi Phi bằng Ba Phi theo thứ của vợ. Thương rể siêng năng, cha vợ cắt đất cho Ba Phi đến 500 mẫu. Tương truyền khu đất ấy rộng từ ngã ba đường vào xã Khánh Hải chạy dài qua khỏi Lung Tràm. Sau đó ông hiến lại cho chính quyền, chừa hơn 50 ha cho con cháu canh tác đến tận bây giờ.
Sống với vợ cả không có con, đêm đêm Ba Phi kéo đờn não ruột. Sợ ông buồn, bà Lữ bàn cách cưới vợ cho chồng. Lúc đầu Ba Phi không đồng ý nhưng vợ nhiều lần nài nỉ nên ông đồng ý sống với cô gái Khmer. Ở được vài năm, Cà Cham sinh cho Ba Phi 3 người con gái rồi bệnh mất ở tuổi 24. Chiến tranh loạn lạc, Ba Phi mất đi hai đứa con gái, người còn lại đang sống ở huyện Trần Văn Thời.
Đối với con trai Nguyễn Tứ Hải, mẹ ông này gặp Ba Phi rồi mang bầu trong những lần Hương quản Tế cho rể chở cá bán cho vựa ở Mỹ Tho. Ông Hải có 5 người con, vợ là bà Nguyễn Thị Anh (81 tuổi) sống một mình vì mâu thuẫn với con gái lớn độc thân là bà Nguyễn Thị Dung.
Theo bà Dung, trước khi mất, cha bà đã chia đất đầy đủ cho 2 con gái, 3 con trai và mọi người đều có sổ đỏ. Khi Nhà nước đầu tư vào Lung Tràm, lên phương án xây nhà tưởng niệm bác Ba Phi thì mẹ bà xảy ra xung đột với các con vì nghe theo lời con gái thứ tư. Giận mẹ, bà Dung dựng nhà lá ở riêng, bán nước uống cho khách lỡ đường nhưng quán ế ẩm nên đóng cửa.

Cháu nội bác Ba Phi kể về cảnh nghèo và chuyện tranh chấp đất đai của gia đình. Ảnh: Lin Ca

Không qua lại với con gái lớn, bà Anh thường xuyên khóa cửa nhà đi đâu không ai rõ. Trong căn nhà vách tôn nền đất thờ Ba Phi với hai người vợ, di ảnh nghệ nhân đã bị gia chủ giấu mất.
"Chính quyền vận động mẹ mang di ảnh ông nội đặt lên bàn thờ nhưng không được. Mẹ tranh chấp đất với các con, tòa đã có phán quyết nhưng mẹ tiếp tục khiếu nại", bà Dung cho biết.
Chủ tịch UBND xã Khánh Hải Trần Triều Tiên khẳng định nguyên nhân chậm tiến độ xây dựng khu tưởng niệm bác Ba Phi là do gia đình bà Anh chưa giải quyết xong tranh chấp đất.
"Đường được trải nhựa đến nhà bác Ba Phi cho thấy Nhà nước rất quan tâm đến dự án mang ý nghĩa văn hóa của vùng. Đúng ra công trình xây dựng cùng lúc với khu tưởng niệm cố nhạc sĩ Cao Văn Lầu ở Bạc Liêu nhưng vì gia đình tranh chấp đất nên chưa biết bao giờ khởi công", ông Tiên cho biết thêm.
 
Cảnh nghèo của con cháu bác Ba Phi

Căn nhà này là nơi thờ bác Ba Phi với 2 người vợ.

Địa chỉ 26 ấp Lung Tràm, xã Khánh Hải, huyện Trần Văn Thời (Cà Mau) là nơi Ba Phi sống với vợ chồng con trai Nguyễn Tứ Hải. Mẹ ông Hải gốc Mỹ Tho (Tiền Giang), con chủ vựa cá. Bà mang giọt máu của Ba Phi trong những lần hai người gặp nhau vì Ba Phi thường được cha vợ cho chở cá lên Mỹ Tho bán cho vựa.

Bàn thờ Ba Phi không có di ảnh. Theo con gái lớn của ông Hải là bà Nguyễn Thị Dung (58 tuổi), mẹ bà là cụ Nguyễn Thị Anh (81 tuổi) tranh chấp đất với các con nên sống một mình, di ảnh Ba Phi bị tháo xuống.

Từng được cha vợ là Hương quản Tế cắt đất cho hơn 500 mẫu. Sau đó ông hiến lại cho chính quyền, chừa hơn 50 ha cho con cháu canh tác. Đất rộng cò bay thẳng cánh là vậy nhưng phía sau căn nhà con dâu của bác Ba Phi đang ở tềnh toàng thế này.

Mộ bác Ba Phi ở giữa, hai bên là mộ vợ cả Trần Thị Lữ và vợ sau Lữ Thị Cham. Ba Phi sống với con gái Hương quản Tế không có con nên Ba Lữ cưới vợ cho chồng. Sống vài năm với Ba Phi, bà Cham sinh 3 con gái và mất ở tuổi 24. Tại đây không có mộ của người vợ quê Mỹ Tho vì sau khi sinh Nguyễn Tứ Hải được 3 năm, người vợ thứ 3 của Ba Phi bỏ ông về quê.

Bà Nguyễn Thị Dung cho biết vườn vú sữa này có 2 cây do ông nội của bà trồng. Những cây còn lại với vườn dừa do cha bà là ông Nguyễn Tứ Hải trồng nên dấu tích về bác Ba Phi ở Lung Tràm không còn nhiều.

Bà Dung chỉ tay về phía nền nhà cũ của bác Ba Phi. Theo Chủ tịch UBND xã Khánh Hải Trần Triều Tiên thì nơi đây đã được quy hoạch xây dựng khu tưởng niệm nghệ nhân dân gian Nguyễn Long Phi nhưng công trình chưa khởi công được vì bà Ảnh với các con chưa giải quyết xong tranh chấp đất. Con lộ trước khu đất này chạy dài đến UBND xã Khánh Hải dài 4,7 km đã được lán nhựa cho thấy Nhà nước rất quan tâm đến dự án nhưng chưa biết bao giờ khu tưởng niệm mới được khởi công.